مفصل - عدم تعهدات دولت انگلیس نسبت به عهد نامه مفصل
نقش انگلیس در انعقاد قراردادهای گلستان و ترکمنچای
در این معاهده، ضمن تکرار تمام آنچه در معاهدات قبلی به زیان ایران بود، کمک دولت انگلیس را به ایران مشروط به این شرط می‌نماید که دولت ایران «سبقت در تجاوز نکرده باشد»، زیرا بر اثر نارضایتی که از عقد عهدنامه گلستان در ایران به وجود آمده بود احتمال می‌رفت که ایرانی‌ها در اولین فرصت درصدد جبران این شکست و باز پس گرفتن سرزمینهای از دست رفته برخواهند آمد. [1]- به اعتقاد نگارنده و بر پایه تئوری رئالیسم(به عنوان تئوری غالب و بی ر قیب در عرصه روابط بین الملل) به کار بردن این اصطلاح گویای این مطلب است که دولتهای انگلستان و آمریکا به رغم داشتن منافع مشترک فراوان در عرصه نظام بین الملل در مواقعی با تکیه بر "اصل منافع ملی" به دلیل تعارض منافع در تقابل با یکدیگر قرار گرفته اند.
این واژه در ایران، معنی و مفهوم گسترده‌ای دارد و ده‌ها کتاب تاریخی و تحقیقی و حتی طنز و داستان که درباره مداخلات انگلیس در ایران نوشته شده، خود مبیّن این واقعیت است که مردم ایران تا چه اندازه نسبت به سیاست انگلیس در این کشور بدبین و هراسان هستند و چرا در هر کاری دست انگلیسی‌ها را می‌بینند. پس از امضای قرارداد ترکمنچای، انگلیسی‌ها از مضیقه مالی ایران در پرداخت غرامات جنگی به روسیه سوء‌استفاده کرده، در ازای پرداخت دویست هزار تومان که از قسط دوم غرامت تعیین شده باقی مانده بود، موافقت دولت ایران را با حذف مواد مربوط به تعهدات مالی و نظامی انگلیس به ایران جلب کردند.
همچنین دولت انگلستان در تحمیل رژیم کاپیتولاسیون و حق قضاوت کنسولی به ایران هم نقش مؤثری داشت، زیرا می‌خواست بعداً و براساس اصل دولت کامله الوداد[10] که در معاهدات بین المللی به عنوان یک عرف پذیرفته شده بود از همین حقوق در ایران برخوردار گردد. طی این قرارداد قلمروهای باقی مانده ایران از معاهده گلستان در قفقاز شامل خانات ایروان، مناطق تالش و اردوباد و بخشی از مغان و شروان به روسیه واگذار شد و ایران حق کشتیرانی در دریای مازندران را از دست داد و ملزم به پرداخت 10 کرور طلا به روسیه شد. دولت ایران با تهدید وزیرمختار انگلیس مکلّف به امضای قرارداد ننگین گلستان شد که به موجب آن، دربند، باکو، شیروان، قره باغ و قسمتی از طالش از خاک ایران جدا و به خاک روسیه ملحق شد و دولت ایران از کلیه دعاوی خود بر گرجستان و داغستان صرف‌نظر کرد.
چند مورد از موراد زیر در خصوص عهدنامه بین ایران و انگلستان در ...
ب) انگلستان متعهد شد در صورت حمل? کشورهای دیگر به ایران، به حکومت قاجار کمک‌های مالی و نظامی بدهد. الف) حکومت قاجار تعهد کرد که به هیچ کشوری اجازه ندهد از خاک ایران به هندوستان لشکرکشی کند. چند مورد از موراد زیر در خصوص عهدنامه بین ایران و انگلستان در زمان فتحعلی شاه درست است؟. د) انگلستان تعدادی از جزایر ایرانی خلیج فارس را اشغال و به پایگاه نظامی خود تبدیل کرد. ج) انگلستان در طول جنگ‌های ایران و روسیه به تعهدات خود عمل کرد.
دیپلماسی، جنگ و حاکمیت سیاسی نگاهی دوباره به مناسبات ایران و انگلستان در آغاز قرن سیزدهم / نوزدهم
فرمانی که شاه در این رابطه صادر کرد، با تأکید بر «اراده دو دولت بر مصلحت امور و رفاه جمهور و رفع کلفت و حصول الفت» و اشاره به تمایل «سردار و امین دولت روسیه» و «مأموریت و اختیار کلی» او در استقرار صلح، برای ایلچی نیز «اختیار کلی» قائل شده، از وی انتظار داشت «اول برای گفتگوی مصالحه و مسالمه، متارکة پنجاهروزه کرده بعد با اختیار تمام و کفایت وافی به انجام کار مسالمت پردازد و حجتی متضمن اصول مصلحت و فصول لازمه و مواد وداد و شروط اتحاد گرفته و داده و بنیادی محکم درکار مطابقت نهاده باطن و ظاهر دقایق و حقایق اینمهم مبارک را بنظر صلاح‌اندیشی ملحوظ دارد.
ایلچی در سلخ رمضان 1228 با این اختیار تام، در مذاکرات مقدماتی با نمایندة رتیشچف حاضر شد و تعهّد کرد که «با رضایخاطر ینارال موصوف را خاطرجمع می‌نمایم که به اختیار تمام از جانب دولت علیه ایران در گلستان با سردار روسیه ملاقات و در حین گفتگوی مصالحه و قرار آن عذری که موقوف به فرستادن آدم و اذن خواستن از دولت علیه ایران باشد، بجهت سردار موصوف در باب مصالحه نیاورم. لهذا سفیری که از طرف دولت علیه ایران به دولت بهیه روس میرود مطالبی را که درباب ولایات و غیره حال ملتوی میباشد نزد امپراطور دولت روس اظهار نماید تا بخواست خدا مطالب مذکور فیصل یاب گردد و از تفضل الهی الی انقراض روزگار دوستی و اتحاد دولتین پایدار محکم و برقرار ماند و سردار دولت روس ینارال ردیشجوف نیز تعهد نمود که در حصول مطالب ایران کوشش و سعی کامل بعمل آورد.
به هر روی، آن‌گونه که از درون‌مایة نامة اوزلی به رتیشچف برمی‌آید، وی از «بی‌سرانجامی مصالحه با دولت ایران» ناخشنود بود و گاردن را فرستاده بود تا «از همهچیز که لازم باشد، باطمینان کلی بی‌تکلف باآن عالیجاه بی‌پرده گفت‌وگوی کند» ( اوزلی به رتیشچف، 13 اکتبر 1812، مجموعه اسناد گرجی، 2/1/331). همچنین با این استدلال شاه و هیئت حاکمة ایران روبه‌رو بود که در صورت عدم تمکین روس‌ها به مصالحه‌ای عادلانه، ایشان نه تمایلی به چشم‌پوشی از یارانة مذکور داشتند و نه حاضر به پذیرش صلحی بودند که نتیجة آن چیزی جز سرافکندگی و ازدسترفتن بخش مهمی از قلمرو و جمعیت ایران آن زمان نبود (FO.
قرارداد فین‌کن اشتاین؛ سرآغازی برای معاهدات استعماری دیگر
در حقیقت ایرانیان در اوایل دوره قاجار اطلاع دقیقی از اوضاع اروپا نداشتند و به همین علت نمی‌توانستند، سیاست درستی در برابر کشورهای دیگر اتخاذ کنند و چون از ارتباط میان روس و انگلیس یا دشمنی آنها با فرانسه و رقابت میان آنها به‌طور دقیق اطلاع نداشتند، بازیچه دست آنان می‌شدند و چون قدرت آن را نداشتند که بر دشمن پیروز شوند، برای گرفتن کمک مالی و نظامی به کشوری ثالث و نیروی سوم با نگاهی غیرواقعی متوسل می‌شدند و به علت همین جهل و بی‌خبری از اوضاع این کشورها همیشه چه در میدان جنگ و چه پشت میز مذاکره درمانده بودند و در قراردادهایی که منعقد می‌شد، منافع دولتهای بیگانه تأمین می‌شد و اگر موادی از قرارداد هم تأمین‌کننده منافع ایران بود، دولتهای خارجی هر وقت که می‌خواستند از اجرای آن خودداری می‌کردند.
ناچار فتحعلی شاه که با روسیه وارد جنگ شده بود و از موفقیت‌های ناپلئون در اروپا آگاهی داشت با او وارد مذاکره شد در مقابل، ناپلئون که در صدد انزوای بیشتر انگلیسی‌ها در صحنه بین المللی و سپس لشکرکشی به هند بود درخواست ایران را پذیرفت و پس از مسافرت 2 نماینده غیررسمی فرانسه، رومیو و ژوبر به ایران، سرانجام در چهارم مه 1807 عهدنامه مشهور فین کنشتاین توسط میرزا محمدرضا قزوینی سفیر ایران و نماینده فرانسه به امضا رسید به موجب این قرارداد، فرانسه متعهد شد که با ارسال اسلحه و کارشناس نظامی برای بیرون راندن روس‌ها از گرجستان و قفقاز که پیش از آن متعلق به ایران بودند به ایران کمک کند.
تعهدات ایران: قبول اعلان جنگ فوری به انگلیس، قطع روابط سیاسی و تجاری به انگلیس، احضار وزیر مختار از بمبئی، اخراج کنسول و نمایندگان کمپانی انگلیس از خاک ایران، بستن سرحدات زمینی و دریایی بر روی عمال انگلیس، عقد اتحاد با افغان‌ها و قبایل هرات و قندهار و شوراندن آنها علیه انگلیس، جلب رضایت افغان‌ها برای عبور ارتش فرانسه از راه ایران و افغانستان به طرف هندوستان، قرار دادن بنادر ایران واقع در خلیج فارس برای ناوگان فرانسه و مرتفع ساختن تمام احتیاجات فرانسه در ایران. آقامحمدخان موسس سلسله قاجاریه پس از به قدرت رسیدن توانست، متجاوزان و دشمنان داخلی را سرکوب کند اما در این دوره علاوه بر آشوبگران داخلی، قدرت‌های جهانی مانند انگلیس، فرانسه و روسیه نفوذ خود را در شرق جهان افزایش دادند و در پی گسترش مستعمرات خود در خاورمیانه و به‌ویژه ایران برآمدند، این دخالت از طرفی و ضعف حکومت‌داری پادشاهان قاجار در برابر توان نظامی این ابرقدرت‌ها از طرف دیگر حکومت مرکزی ایران را وادار کرد، وارد عرصه دیپلماسی و سیاست بین‌الملل شود.
